آرامگاه حافظ شیرازی / گورستان مصلی / خیابان خرابات / شهر شیراز
حافظیه یا آرامگاه حافظ (گشایش: ۸۵۶ ه.ق – ۱۴۵۲ م)، محل خاکسپاری حافظ شیرازی در شیراز است. این بنا به فرمان رضاشاه به علیاصغر حکمت، وزیر آموزش و پرورش وقت و برپایهٔ طرحی از آندره گُدار طراحی و بازسازی شد. مجری آن، علی ریاضی، رئیس اداره آموزش و پرورش فارس، و سرپرستش علی سامی بودند.
حافظیه بارها از سوی حاکمان تیموری، صفوی، افشار و زند بازسازی و مرمت شد. سرانجام در سال ۱۳۱۴ ش/۱۹۳۵ م، آخرین اقدام مهم و شایسته توسط وزارت آموزش و پرورش فارس به ابتکار علیاصغر حکمت، وزیر آموزش و پرورش صورت گرفت و ساخت یک بنای جدید ترتیب داده شد. آندره گُدار باستانشناس فرانسوی، مدیر کل باستانشناسی کشور، طرح و نقشهای مناسب را طراحی کرد. اجرای این پروژه به علی ریاضی، رئیس اداره آموزش و پرورش فارس، واگذار شد و علی سامی سرپرستی آن را برعهده گرفت. در این طرح، به سبک همان طرح گذشته، حافظیه به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد و ایوانی به طول ۵۶ و عرض ۷ متر و با ۲۰ ستون سنگی به ارتفاع ۵ متر، آن دو باغ را از یکدیگر جدا میکند. اجرای کامل این طرح تا سال ۱۳۱۷ ه.ش به درازا انجامید.
همچنین ببینید : خانه تاریخی تیمسار اسماعیل قوام شیراز
جایگاه کنونی آرامگاه
مقبرهٔ حافظ و پیرامونش، پیشتر با نام «تِکْیهٔ حافظ» شناخته میشد. حافظیه در جنوب دروازهٔ قرآن در حاشیهٔ شمالی شیراز و در ابتدای خیابان گلستان — که قبلاً به «خیابان خرابات» معروف بود — واقع شده است. این مکان در موقعیتی قرار دارد که به «گُلگَشتِ مُصَلّیٰ» مشهور است؛ میدانی تفریحی که اغلب در اشعار حافظ ذکر میشود و حدود ۱۹٬۰۰۰ متر مربع وسعت دارد و یکی از مشهورترین قبرستانهای شیراز بهنام «خاکِ مصلّی» را در خود جای داده است.
پیشینهٔ آرامگاه حافظ شیرازی
مکانی در شمال شهر شیراز که از ساحل شمالی رودخانهٔ خرمدره در شمال دروازهاصفهان فعلی آغاز میشده و تا دامنهٔ کوه چهل مقام امتداد مییافته است را «مصلا» مینامیدند. این مکان از قدیم مورد احترام مردم شیراز بوده تا جایی که بسیاری از مردم، رسوماتی مانند نماز جماعت، نماز عید فطر و قربان را در این مکان خوش آبوهوا بهجا میآوردند و عدهای نیز مردگان خود را برای آمرزش، در این مکان به خاک میسپردند و بخشی از این منطقه به گورستان عمومی تبدیل شد. آرامگاه حافظ نیز در شمال این دشت جای دارد. حافظ را در کتِ شیراز یا مصلای شهر بهخاک سپردند. نخستین کسی که بر مقبرهٔ حافظ نام «حافظیه» مینهد، اوحَدی بَلْیانی است. سپس در رستمُالتَّواریخ اثر رستمُالْحُکَما در دو جای این نام میآید. مقبرهٔ حافظ و پیرامونش، پیشتر با نام «تِکْیهٔ حافظ» شناخته میشد آنچنانکه در دُرّهٔ نادری به نام «تکیه» خوانده شده است. نویسندهٔ فارسنامه نیز از «تکیهٔ خواجه حافظ» نام برده است.
تاریخچهٔ ساخت و بازسازی
بنای ساختهشده از سوی ملک منصور شعاعالسلطنه
در سال ۸۵۶ ه.ق/۱۴۵۲ م و حدود شصتوپنج سال پس از درگذشت حافظ، فرماندارِ تیموریِ فارس، ابوالقاسم میرزا بابُر بن بایسُنقُر وزیر خویش شمسالدین محمد معمایی (دانشنامهٔ زبان، شخص را «یغمایی» ذکر کرده و نه معمایی) را فرمان داد تا بنایی گنبدمانند بر روی قبر حافظ در باغ مصلی بنا کند. در قسمت جلوی باغ نیز حوض بزرگی بنا کرد که از نزدیک رودخانهٔ رُکنآباد پر شده بود. این بنا دو بار ترمیم شد؛ یک بار در زمان شاه عباس اول صفوی، و دیگر بار بهدستور نادرشاه افشار که هر دو نوبت، بر اثر فالی گرفته از دیوان حافظ بود. در سال ۱۱۸۷ ه.ق/۱۷۷۲–۷۳ م، کریمخان زند محوطه را بزرگ و محصور کرد. وی تالاری طاقی — به سبک کاخ دیوانخانه که ساخته بود — بنا کرد که چهار ستونِ سنگی بزرگ در شمال و جنوب و دو اتاق بزرگ در شرق و غرب داشت. این ساختمان بهطور مؤثری محوطه را به دو بخش جداگانهٔ نارنجستان در قسمت جلویی و قبرستان در قسمت پشتی تقسیم کرده است. مقبرهٔ حافظ در بیرون و پشتِ این بنا، در وسط قبرستان واقع شده است. کریمخان در بالای قبرش تخته سنگی مرمر، به درازای ۲۷۰ و پهنای ۸۰ و بلندی ۴۰ سانتیمتر قرار داد که هنوز هم وجود دارد. روی این تخته سنگ، دو غزل از حافظ به خط نستعلیق توسط خطاط حاجی آقاسی بیگ افشار آذربایجانی نوشته شده است. مطلع غزل «مژدهٔ وصل تو کو کز سر جان برخیزم/طایر قدسم و از هر دو جهان برخیزم» بر روی سنگ قبر درست از زیر عبارتِ «اَنتَ الْباقیُ و کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ» آغاز میشود. و غزل «ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش/پیوسته در حمایت لطف اله باش» در حاشیهٔ پیرامونِ غزلِ نخست نوشته شده است. در دو گوشهٔ بالایی سنگ نیز این بیت نوشته شده است: «بر سر تربت ما چون گذری همّت خواه/که زیارتگه رندان جهان خواهد بود». تاریخ درگذشتش نیز در مادهتاریخِ «خاک مصلی» در گوشهٔ پایین قبر در بیت «چراغ اهل معنی خواجه حافظ/بجو تاریخش از «خاک مصلیٰ»» نوشته شده است.
سنگ مزار حافظ شیرازی
ساختوسازهای بعدی در این محوطه را عمدتاً والیانِ مختلفِ فارس انجام دادهاند. در سال ۱۲۷۳ ه.ق/۱۸۵۷ م، تهماسب میرزا مُؤَیِّدُالدّوله حکمران فارس، آرامگاه را مرمت کرد.[۱۴] در سال ۱۲۹۵ ه.ق/۱۸۷۸ م، فرهاد میرزا مُعتَمِدُالدّوله که به حافظ عشق میورزید، حصاری آهنی بر مقبرهٔ حافظ بنا کرد. بعدتر در سال ۱۳۱۷ ه.ق/۱۸۹۹ م، دوباره بهعنوان فالی که از دیوان گرفته شد، نیکوکاری زرتشتی به نام خسرو، از علمای شیراز اجازهٔ ساختِ بُقعهای از آهن و چوب در اطراف قبر را گرفت. اما پیش از اتمام، مجتهد بانفوذ شیراز سید علیاکبر فال اسیری بهبهانهٔ اینکه یک زرتشتی در حال برپاکردن ساختمانی بر قبر یک مسلمان بود، پیروانش را به این محوطه فرستاد تا این بنا را تخریب کنند. اگرچه این حرکت و اعتراض عمومی ناشی از آن باعث شد که دولت مرکزی در تهران خود دستور بازسازی را بدهد، اما فال اسیری اعلام کرد که هر چیزی را که در آنجا — حتی توسط خود شاه — ساخته شود را ویران میکند و چنین نیز کرد. این ساختمان تا سال ۱۳۱۹ ه.ق/۱۹۰۱ م به حال ویرانی باقی بود تا هنگامی که مَلِک منصور شُعاعُالسَّلطنه به دستور پدرش، مُظَفَّرِالدّین شاه، بودجهٔ لازم برای ساخت ضریحی آهنی را تأمین کرد که در اطراف قبر برپا شود. این ضریح را علیاکبر مُزَیِّنُالدّوله نقاشباشی طراحی و نصب کرد. پیرامون آن، کتیبهای قرار دارد که شامل تاریخ و اسامی حامیان است. مزیّنالدّوله همچنین دستور داد که هر دو سوی تالار کریمخان با تختهسنگهای مرمر آراسته شوند، که در آن غزل با مطلع «روضهٔ خلد برین خلوت درویشان است/مایهٔ محتشمی خدمت درویشان است» به خط میرعماد (د. ۱۰۲۴ ه.ق) توسط هنرمند قاجاری عبدُالصَّمد لَلهباشی نسخهبرداری شده است.
در سال ۱۳۱۰ ش/۱۹۳۱ م،[یادداشت ۱] فرجالله بهرامی دبیرِ اعظم، استاندار اصفهان و فارس، مدخلی بزرگ و سنگی را در دیوارهٔ جنوبی حافظیه برپا، و دیوارها و نارنجستان را تعمیر کرد اما کارش نیمهتمام ماند و به تهران منتقل شد. تا اینکه در سال ۱۳۱۴ ش/۱۹۳۵ م، وزارت آموزش و پرورش فارس آخرین اقدام مهم و شایسته را به ابتکار علیاصغر حکمت، وزیر آموزش و پرورش وقت، انجام داد و ترتیب ساخت یک بنای جدید دادهشد. آندره گُدار باستانشناس فرانسوی، مدیر کل باستانشناسی کشور، طرح و نقشهای مناسب را طراحی کرد. اجرای این پروژه به علی ریاضی، رئیس اداره آموزش و پرورش فارس، واگذار شد و علی سامی سرپرستی آن را برعهده گرفت. هزینهٔ اجرای ساختِ مجموعه همراه با ساخت کتابخانه و قبر قوامُالْمُلک ۶۰۰٬۰۰۰ ریال برآورد شد. قرار شد برای آغازِ کار، ادارهٔ فرهنگِ فارس مبلغ ۲۰۰٬۰۰۰ ریال از بقعهٔ شیخ صَفیالدّین قرض گیرد و از درآمدهای آینده بهتدریج بازپرداخت نماید؛ و باقیِ هزینه توسط ادارهٔ کل باستانشناسی از محلِ حقالنظارهٔ اوقافی تأمین شود. تا فروردین ۱۳۱۶ ه.ش هزینهٔ اجرای کل ساختمان، ۲۵۰۰۰۰ ریال شد. در این طرح، به سبک همان طرح گذشته، حافظیه به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد و ایوانی به طول ۵۶ و عرض ۷ متر و با ۲۰ ستون سنگی به ارتفاع ۵ متر، آن دو باغ را از یکدیگر جدا میکند. اجرای کامل این طرح تا سال ۱۳۱۷ ه.ش به درازا انجامید.
آرامگاه حافظ شیرازی
منبع متن : ویکی پدیا
